احتمال وقوع جنگ هسته‌ای میان هند و پاکستان چقدر واقعی است؟

در تازه‌ترین رویارویی میان هند و پاکستان، نه خبری از اولتیماتوم بود و نه دکمه قرمزی فشار داده شد.

اما چرخه تلافی‌جویی نظامی، پیام‌های پنهان و میانجی‌گری سریع بین‌المللی، بی‌سروصدا خطرناک‌ترین تهدیدی که بر سر منطقه سایه افکنده است را نمایان ساخت: سایه جنگ هسته‌ای. اگرچه این بحران به سمت جنگ هسته‌ای کشیده نشد، اما یادآور شد که تنش‌ها در اینجا چقدر سریع می‌توانند شبح هسته‌ای را فرابخوانند.

حتی دانشمندان هم مدل‌سازی کرده‌اند که اوضاع چقدر به راحتی می‌تواند از کنترل خارج شود. پژوهشی در سال ۲۰۱۹ توسط تیمی جهانی از دانشمندان با سناریوی کابوس‌واری آغاز می‌شد که در آن، حمله تروریستی به پارلمان هند در سال ۲۰۲۵، جرقه درگیری هسته‌ای با پاکستان را می‌زند.

شش سال پس از آن سناریو، رویارویی واقعی هند و پاکستان - که تنها با آتش‌بسی به میانجی‌گری آمریکا مهار شد - ترس از شعله‌ور شدن جنگی تمام‌عیار را دوباره زنده کرد. این بحران همچنین یادآور شد که ثبات در این منطقه تا چه اندازه شکننده است.

با اوج‌گیری بحران، پاکستان «پیام‌های دوگانه» ارسال کرد - همزمان با تلافی نظامی، از برگزاری جلسه «شورای فرماندهی ملی» خبر داد که اقدامی حساب شده برای یادآوری توانایی هسته‌ای این کشور بود. «شورای فرماندهی ملی» بر کنترل و استفاده احتمالی از زرادخانه هسته‌ای کشور نظارت دارد. اینکه برگزاری این جلسه، اقدامی صرفا نمادین، راهبردی یا هشداری واقعی بود، شاید هرگز مشخص نشود. این اتفاق همچنین درست زمانی رخ داد که بنا بر گزارش‌ها، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، برای آرام‌سازی این روند رو به وخامت، وارد عمل شد.

دونالد ترامپ اعلام کرد که آمریکا نه‌تنها میانجی آتش‌بس بوده، بلکه «ازدرگیری هسته‌ای» جلوگیری کرده است. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در سخنرانی‌ خطاب به ملت گفت: «ما هیچ‌گونه باج‌خواهی هسته‌ای را نمی‌پذیریم؛ هند هرگز در برابر تهدیدات هسته‌ای مرعوب نخواهد شد.»

مودی افزود: «هر پناهگاه تروریستی که به پشتوانه این تهدیدها فعالیت کند، هدف حملات دقیق و قاطع قرار خواهد گرفت.»

طبق گزارش اندیشکده «مؤسسه مطالعات صلح بین‌المللی استکهلم» (سیپری)، هند و پاکستان هر یک حدود ۱۷۰ سلاح هسته‌ای دارند. بر اساس برآورد سیپری در ژانویه ۲۰۲۴، در مجموع در سطح جهان ۱۲۱۲۱ کلاهک هسته‌ای وجود دارد. از این تعداد، حدود ۹۵۸۵ کلاهک در انبارهای نظامی ذخیره شده و ۳۹۰۴ کلاهک به‌طور فعال مستقر هستند که ۶۰ عدد بیشتر از سال گذشته است. ایالات متحده و روسیه در مجموع بیش از ۸ هزار سلاح هسته‌ای دارند.

بیشتر سلاح‌های هسته‌ای فعال هند و پاکستان بر موشک‌های زمینی‌شان سوار هستند. اما به گفته کریستوفر کلری، کارشناس امنیتی دانشگاه آلبانی در آمریکا، هر دو کشور در حال گسترش توانمندی‌های سه‌گانه‌ای هستند که به آن‌ها اجازه می‌دهد این سلاح‌ها را نه فقط از زمین، بلکه از هوا و دریا هم شلیک کنند.

او در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی گفت: «احتمالاً هند در بخش هوایی، یعنی هواپیماهایی که قابلیت حمل و پرتاب سلاح هسته‌ای دارند، از پاکستان جلوتر است. از توانمندی هسته‌ای دریایی پاکستان اطلاعات زیادی در دست نیست، اما به‌طور منطقی می‌توان حدس زد که قابلیت‌های دریایی هند در این زمینه پیشرفته‌تر و کارآمدتر از پاکستان است.»

به گفته آقای کلری، یکی از دلایل برتری هند آن است که پاکستان زمان و منابع مالی قابل‌توجهی صرف ساخت زیردریایی هسته‌ای نکرده، در حالی‌که هند در این حوزه سرمایه‌گذاری کلانی انجام داده است؛ همین اختلاف باعث شده هند در زمینه توان هسته‌ای دریایی، برتری کیفی آشکاری نسبت به پاکستان داشته باشد.

پاکستان از زمان آزمایش سلاح‌های هسته‌ای در سال ۱۹۹۸، هرگز به‌طور رسمی دکترین هسته‌ای خود را اعلام نکرده است.

هند در مقابل، پس از آزمایش‌های خود در سال ۱۹۹۸، سیاست «عدم استفاده اولیه» را در پیش گرفت. اما این موضع به‌تدریج انعطاف‌پذیر شد. در سال ۲۰۰۳، هند اعلام کرد که در پاسخ به حملات شیمیایی یا بیولوژیکی، حق استفاده از تسلیحات هسته‌ای را برای خود محفوظ می‌داند؛ اقدامی که عملاً دست هند برای استفاده پیش‌دستانه در شرایط خاصی را باز می‌گذارد.

در سال ۲۰۱۶، ابهام بیشتری بر این سیاست سایه انداخت؛ مانوهار پریکار، وزیر دفاع وقت، گفت هند نباید خود را «محدود» به این دکترین بداند – اظهارنظری که تردیدهایی درباره پایبندی واقعی هند به این سیاست در درازمدت برانگیخت. (البته پریکار بعداً گفت که این صرفاً نظر شخصی‌اش بوده است.)

به گفته سادیا تسلیم از «بنیاد کارنگی برای صلح بین‌الملل»، عدم وجود یک دکترین رسمی به این معنا نیست که پاکستان فاقد آن است – اظهارات رسمی، مصاحبه‌ها و تحولات هسته‌ای سرنخ‌های واضحی از وضعیت عملیاتی این کشور ارائه می‌دهند.

آستانه هسته‌ای پاکستان مبهم باقی مانده است، اما در سال ۲۰۰۱، خالد قدوایی - که در آن زمان رئیس بخش طرح‌های راهبردی «شورای فرماندهی ملی» بود - چهار خط قرمز را ترسیم کرد: از دست دادن عمده اراضی، انهدام تأسیسات کلیدی نظامی، خفقان و محاصره اقتصادی یا بی‌ثبات‌سازی سیاسی.

در سال ۲۰۰۲، پرویز مشرف، رئیس‌جمهور وقت، تأکید کرد که «سلاح‌های هسته‌ای ما تنها به سوی هند هدف‌گیری شده‌اند» و تنها در صورتی استفاده خواهند شد که «موجودیت پاکستان به عنوان یک کشور» در خطر باشد.

مایک پمپئو، وزیر امور خارجه وقت آمریکا، در خاطرات خود نوشت که نیمه‌شب با تماس تلفنی یک «همتای هندی» ناشناس از خواب بیدار شد تا با او صحبت کند؛ همتایی که نگران بود پاکستان در جریان رویارویی سال ۲۰۱۹ با هند، در حال آماده‌سازی برای استفاده از سلاح‌های هسته‌ای باشد.

همزمان با این تحولات، رسانه‌های پاکستان به نقل از یک مقام ارشد، هشدار تندی به هند دادند: «امیدوارم بدانید [شورای فرماندهی ملی] چیست و چه ساختاری دارد. گفتم که شما را غافلگیر می‌کنیم. منتظر آن غافلگیری بمانید ... شما راه جنگ را انتخاب کرده‌اید، بی‌آنکه از پیامدهای آن برای صلح و امنیت منطقه آگاه باشید.»

در جنگ کارگیل سال ۱۹۹۹، شمشاد احمد، دبیر وقت وزارت خارجه پاکستان هشدار داد که کشورش «برای دفاع از خاک خود از به‌کارگیری هیچ سلاحی دریغ نمی‌کند». سال‌ها بعد، بروس ریدل، مقام ارشد آمریکایی، افشا کرد که اطلاعات موجود نشان می‌داد پاکستان در حال آماده‌سازی سلاح‌های هسته‌ای خود برای استفاده احتمالی بوده است.

اما در هر دو طرف نسبت به چنین ادعاهایی شک و تردید وجود دارد.

آجای بیساریا، کمیسر عالی سابق هند در پاکستان، در خاطرات خود نوشت که مایک پمپئو هم خطر تشدید بحران هسته‌ای و هم نقش آمریکا در آرام‌سازی درگیری در سال ۲۰۱۹ را بزرگ‌نمایی کرده است. همچنین تحلیل‌گران پاکستانی تأکید دارند که در زمان درگیری کارگل، پاکستان «می‌دانست که نیروی هوایی هند به حریم هوایی پاکستان وارد نخواهد شد» و بنابراین هیچ دلیل واقعی برای تهدید هسته‌ای، حتی به صورت ضمنی، وجود نداشت.

اعجاز حیدر، تحلیل‌گر امور دفاعی در لاهور، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «ارسال پیام‌های راهبردی به دنیا یادآوری می‌کند که هر بحرانی می‌تواند از کنترل خارج شود – و در مورد هند و پاکستان، این خطر به دلیل وجود سلاح‌های هسته‌ای شدیدتر است. اما این بدان معنا نیست که یکی از دو طرف واقعاً در حال تهدید عملی به استفاده از این تسلیحات است.»

با این حال، خطر بحران هسته‌ای می‌تواند به‌طور تصادفی هم بروز کند. پروفسور آلن روباک استاد دانشگاه راتگرز، نویسنده اصلی مقاله سرنوشت‌ساز سال ۲۰۱۹ که توسط گروهی بین‌المللی از دانشمندان نوشته شد، به بی‌بی‌سی گفت: «چنین وضعی می‌تواند بر اثر خطای انسانی، نفوذ هکرها، اقدامات تروریستی، نقص در سیستم‌های کامپیوتری، داده‌های نادرست ماهواره‌ای یا حتی رهبران بی‌ثبات پیش بیاید.»

در مارس ۲۰۲۲، هند به‌طور ناخواسته و تصادفی یک موشک کروز با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را شلیک کرد که پس از طی ۱۲۴ کیلومتر در خاک پاکستان سقوط کرد و بنا بر گزارش‌ها به اموال غیرنظامیان آسیب زد. پاکستان اعلام کرد که هند نه از خط تماس نظامی استفاده کرده و نه تا دو روز هیچ بیانیه‌ای صادر کردت. کارشناسان می‌گویند اگر چنین حادثه‌ای در شرایطی تنش‌آلودتر رخ می‌داد، می‌توانست به بحرانی بزرگ منجر شود. (چند ماه بعد، دولت هند سه افسر نیروی هوایی را به دلیل «شلیک تصادفی موشک» از کار برکنار کرد.)

اما، به گفته آقای کلری، خطر وقوع جنگ هسته‌ای میان هند و پاکستان همچنان «نسبتاً پایین» است.

او می‌گوید: «تا وقتی در امتداد مرز درگیری زمینی عمده‌ای رخ ندهد، احتمال استفاده از سلاح هسته‌ای همچنان پایین و قابل مهار است.»

«در درگیری‌های زمینی، مشکل «استفاده کن یا از دست بده» زمانی شدت می‌گیرد که این احتمال وجود داشته باشد که مواضع زمینی شما به دست دشمن بیفتد.» (منظور از این اصطلاح، فشاری است که یک کشور دارای جنگ‌افزار هسته‌ای ممکن است احساس کند تا تسلیحاتش را پیش از آن‌که در حمله‌ای اولیه از سوی دشمن نابود شوند، به کار بگیرد.)

سومیت گنگولی، پژوهشگر ارشد در مؤسسه هووِر دانشگاه استنفورد، معتقد است: «هیچ‌یک از دو کشور – نه هند و نه پاکستان – نمی‌خواهند به‌عنوان اولین کشوری شناخته شوند که تابوی استفاده از سلاح هسته‌ای پس از هیروشیما را می‌شکند.»

آقای گنگولی به بی‌بی‌سی گفت: «علاوه بر این، هر طرفی که به استفاده از سلاح هسته‌ای متوسل شود، با پاسخ تلافی‌جویانه سنگینی روبه‌رو خواهد شد و متحمل تلفات غیرقابل‌قبولی می‌شود.»

در عین حال، به نظر می‌رسد هر دو کشور هند و پاکستان در حال گسترش توان هسته‌ای خود هستند.

طبق گزارش «دفترچه هسته‌ای» که حاصل پژوهش‌های پروژه اطلاعات هسته‌ای فدراسیون دانشمندان آمریکایی است، پاکستان با توسعه سامانه‌های پرتاب جدید، داشتن چهار راکتور پلوتونیوم و افزایش ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم، می‌تواند تا اواخر دهه ۲۰۲۰ تعداد کلاهک‌های هسته‌ای خود را به حدود ۲۰۰ عدد برساند.

همچنین طبق ارزیابی کمیته بین‌المللی مواد شکافت‌پذیر، هند تا ابتدای سال ۲۰۲۳ حدود ۶۸۰ کیلوگرم پلوتونیوم با درجه خلوص تسلیحاتی در اختیار داشته است؛ مقداری که برای ساخت تقریباً ۱۳۰ تا ۲۱۰ کلاهک هسته‌ای کافی است.

با وجود بحران‌های پیاپی و موقعیت‌های خطرناکی که پیش آمده، هر دو کشور تا این لحظه موفق شده‌اند مانع از سقوط به ورطه یک جنگ هسته‌ای فاجعه‌بار شوند. عمر فاروق، تحلیل‌گر مستقر در اسلام‌آباد می‌گوید: «بازدارندگی هنوز مؤثر است؛ پاکستانی‌ها تنها کاری که کردند این بود که به حملات متعارف با ضد حملات متعارف خودشان پاسخ دادند.»

با این همه، وجود تسلیحات هسته‌ای همواره خطری پنهان و مداوم را به همراه دارد؛ خطری که هرگز نمی‌توان آن را به طور کامل از بین برد، فارغ از اینکه رهبران چقدر باتجربه یا مقاصد چقدر محتاطانه و سنجیده باشند.

جان اِراث، مدیر ارشد سیاست‌گذاری در سازمان غیرانتفاعی «مرکز کنترل و عدم اشاعه تسلیحات»، به بی‌بی‌سی گفت: «زمانی که پای سلاح‌های هسته‌ای در میان باشند، همیشه خطر غیرقابل‌قبولی وجود دارد.»

او افزود: «دولت‌های هند و پاکستان پیش از این هم چنین موقعیت‌هایی را پشت سر گذاشته‌اند، بنابراین خطر اندک است. اما وقتی پای سلاح‌های هسته‌ای در میان باشد، حتی خطرات کوچک هم بیش از حد بزرگ هستند.»